Kozłek lekarski – Valeriana officinalis L
Powszechnie Kozłek lekarski nazywany jest walerianą. Bylina ta należy do rodziny Kozłkowa-tych, spotykana jest w lesistych i wilgotnych rejonach Europy, Azji Mniejszej, Zachodniej i Środkowej aż po Japonię. W naszym kraju rośnie w zawilgoconych zaroślach, a nawet na skałach całego kraju. Kozłek to zbiorowy gatunek, który obejmuje kilka odmian, różniących się wysokością łodygi oraz kształtem liści. W Polsce najpopularniejsza jest hodowlana odmiana kozłka szerokolistna – Valeriana officinalis L. o łodydze do 2 m wysokiej, listkach niezbyt licznych, eliptyczno lancetowatych. Inne odmiany kozłka to varietas media Koch o łodydze do 150 cm wysokiej i listkach dość licznych, lancetowatych oraz varietes tenuifolia Vahl. o łodydze do 70 cm wysokiej i listkach licznych, wąskolancetowatych lub równowąskich, najczęściej całobrzegich.
Ogól wymienionych wyżej odmian posiada łodygę silną, prosto wzniesioną, niegałęzistą, bruzdowaną, dołem nieco owłosioną, wyżej nagą. Liście dolne ogonkowe, górne siedzące, pierzastodzielne. Kwiaty drobne, o koronie 4-5 mm długiej, białawej lub bladoróżowej, bardzo liczne, zebrane w baldachokształtne kwiatostany na szczytach łodyg. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owoce są bardzo drobne, nagie lub owłosione. Podziemna część kozłka to stożkowate kłącza, do 5 cm długie, oraz bardzo liczne walcowate korzenie do 3 mm grube, długości do 30 cm.
Surowiec
Na cele lecznicze pozyskujemy jesienią lub wiosną w maju przed kwitnieniem korzenie i kłącza, suszymy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35°C. Otrzymany surowiec to surowiec korzeń kozłka – Radix Valerianae lub kłącze kozłka Rhizoma Valerianae. Świeża roślina nie posiada aromatu. Charakterystycznego zapachu nabiera dopiero podczas suszenia.
Podstawowe związki czynne
W korzeniu kozłka wyodrębniono 0,5 – 2,0% olejku eterycznego, będącego mieszaniną terpenów, seskwiterpenów, pochodnych azulenowych i estrów z kwasami organicznymi, np. izowaleryloborneol. Są także w korzeniu alkaloidy terpenowe (np. walerynina, scynantyna, aktynidyna działająca pobudzająco na koty), związki trójterpenowe (np. walerozyd A), jak również wolne kwasy organiczne (np. kwas izowalerianowy, powstający z rozpadu związków estrowych podczas suszenia surowca, kwas chlorogenowy i kwas kawowy). Podstawowe związki czynne kozłka to trójestrowe połączenia zwane walepotriatami w ilości 0,1-0,9%. Są to trójestry polihydroksycyklopentanopyranu z kwasami izowalerianowym, octowym, izokapronowym i β-acetooksywalerianowym.
Działanie
Korzeń kozłka – Radix Valerianae to aktywne i skuteczne lekarstwo uspokajające i przeciwskurczowe, pod warunkiem, że jest właściwie przetworzony i stosownie dawkowany. Lepiej działają przetwory ze świeżego korzenia, a decydujący wpływ na jego działanie ma sposób i czas suszenia oraz przechowywania tego surowca. Efekt uspokajający kozłka polega na tłumieniu refleksów motorycznych i psychicznych w ośrodkowym układzie nerwowym. Zmniejszenie wrażliwości ośrodków mózgowych oraz zmniejszenie pobudzenia ruchowego wymaga trochę większych dawek leków z kozłka, niż uzyskanie działania rozkurczającego. Działanie rozkurczowe korzeni kozłka obejmuje mięśnie gładkie, przede wszystkim przewodu pokarmowego, a w niedużym stopniu ścian naczyń krwionośnych.
Działanie wiatropędne jest ściśle powiązane z efektem rozkurczowym oraz zwiększonym wydzielaniem soków trawiennych, szczególnie gdy powodem dolegliwości był stan nerwowy pacjenta. Obserwuje się też słabe działanie przeciwcukrzycowe z jednoczesnym zmniejszeniem częstotliwości wydalania moczu i osłabieniem uczucia pragnienia. Mało znane jest także działanie przeciw robaczycowe na owsiki i glisty jelitowe, jak również działanie zewnętrzne na skórę głowy przy łupieżu i łojotoku, w niektórych dermatozach, a nawet stanach zapalnych oczu. W proponowanych niżej dawkach przetworów z korzenia waleriany nie zauważono objawów toksycznych.
Zastosowanie
Przetwory z korzeni kozika mają duże zastosowanie w stanach pobudzenia nerwowego, spowodowanych czynnikami zewnętrznymi i są bardzo często przepisywane w różnych dolegliwościach jako jeden z istotnych środków łagodnie uspokajających. Przetwory z kozika doprowadzają do stanu odprężenia psychicznego u ludzi mających problem z zasypianiem. Korzeń kozłka wchodzi w skład różnych specyfików np. mieszanka ziołowa Nervosan, granulat Nervogran oraz specyfiki Neospasmina, Passispasmina i Nervosol o działaniu uspokajającym. Leki z kozłka stosuje się również w niektórych chorobach spowodowanych zaburzeniami czynnościowymi, jak przyspieszone bicie serca na tle nerwowym, ból głowy, pulsowanie w skroniach, a nawet lekkie zawroty głowy i zaburzenia naczynioruchowe. Kozłek jest składnikiem mieszanki ziołowej Cardiosan, poprawiającej czynność serca i układu krążenia.
Równoczesne stosowanie wyciągu z korzeni kozłka i barbituranów w padaczce umożliwia zmniejszenie dawki tych ostatnich i zmniejszenie ich ubocznego działania. Większe znaczenie ma przyjmowanie kozłka w napadach padaczkowych częściowych, przebiegających bez utraty świadomości (np. drganie policzków, zawroty głowy, upośledzenie mowy, wzroku lub słuchu) jako leczenie skojarzone z odpowiednimi preparatami syntetycznymi.
Działanie rozkurczowe kozłka wykorzystuje się, używając odpowiednie przetwory w stanach skurczowych żołądka i jelit przy nerwicach wegetatywnych. Stosuje się je również w okresie przekwitania u kobiet, a częściowo też u mężczyzn, przede wszystkim kiedy przetwory z kozłka są odpowiednio łączone z innymi preparatami roślinnymi. Olejek eteryczny z korzeni kozłka jest bardzo mało dziś stosowany w lecznictwie. Jest składnikiem doustnych preparatów działających uspokajająco i wzmacniająco, jak spirytus z arcydzięgla złożony – Spiritus Angelicae compositus oraz preparatów zewnętrznych do wcierań kojących i przeciwskurczowych.
Przetwory z korzeni kozłka posiadają zróżnicowaną wartość leczniczą zależnie od tego, czy są to wyciągi alkoholowe, czy wodne, gdyż główne składniki czynne, jak olejek eteryczny i walepotriaty rozpuszczają się lepiej w alkoholu, aniżeli w wodzie.
Przetwory z kozłka lekarskiego
Napar z korzeni kozłka – Jedną łyżkę rozdrobnionych korzeni zalewamy 1.5 szklanki wrzącej wody i postawiamy pod przykryciem nad parą na 30 minut. Odstawiamy na 10 minut i przecedzamy. Pijemy ¼ – 1/3 szklanki 2 do 3 razy dziennie po posiłkach jako środek uspokajający i rozkurczowy. Jako środek wiatropędny dla starszych dzieci i młodzieży oraz osób starszych podajemy 2 do 3 razy dziennie 1 – 2 łyżki stołowe po posiłku.
Przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci stosować doodbytniczo około 1 szklanki naparu z kozłka. W przypadku łupieżu i łojotoku nacieramy owłosioną skórę głowy tymże naparem, zawiązujemy ręcznikiem na 20 do 30 minut, następnie wycieramy włosy do sucha. Zabieg wykonujemy 1 – 2 razy w ciągu 7 dni. W zapaleniu spojówek przemywamy brzegi powiek wacikiem zwilżonym naparem. Przemywanie powtarzamy kilkakrotnie w ciągu dnia.
Intrakt ze świeżych korzeni kozłka, Intractum Valerianae – Posiada silniejsze działanie od nalewki. Dorosłym zaleca się doustnie 30 do 60 kropli w kieliszku wody 2 do 4 razy dziennie, w celu zmniejszenia niepokoju, napięcia i strachu oraz agresywności. Pomocniczo przyjmować w napadach padaczkowych częściowych po 1/3 do pół łyżeczki w kieliszku wody kilka razy dziennie pomiędzy posiłkami.
Nalewka kozłkowa, Tinctura Valerianae – Dorośli stosować doustnie 20 do 60 kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie po posiłkach w stanach nerwowych i nerwicy wegetatywnej. Pomocniczo w stanach padaczkowych bez utraty przytomności po pół do 1 łyżeczki nalewki w 1/4 szklanki wody dwa razy dziennie po jedzeniu.
Nalewka kozłkowa na eterze, Tinctura Valerianae aetherea – Dorośli doustnie 20 do 40 kropli w kieliszku wody po posiłku jako środek uspokajający i rozkurczowy. Działa ośrodkowo silniej od poprzedniej.
Napój uspokajający z walerianą – 60 kropli tj. około 1/3 łyżeczki nalewki kozłkowej dodajemy do szklanki gorącego mleka osłodzonego jedną łyżką miodu. Mieszamy i wypijamy na godzinę przed pójściem spać jako środek uspokajający i przywracający spokojny, głęboki sen.
Nervogran – Dorośli doustnie 3 razy dziennie po łyżeczce granulatu po posiłku, popijanego 1/4 szklanki ciepłej wody lub wody z sokiem w nerwicach wszwlakiego pochodzenia, pobudzeniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu.
Wino walerianowe – Do butelki wina gronowego wlewamy 15 g nalewki lub intraktu z korzenia waleriany, dodajemy jedną łyżeczkę do herbaty liści melisy i ziela dziurawca i pozostawiamy dwa tygodnie, często wstrząsając. Przecedzamy i pijemy po łyżce stołowej 1 do 2 razy dziennie, korzystnie na godzinę przed snem, jako środek ogólnie uspokajający. W przypadku nadmiernej pobudliwości płciowej przygotować wino, dodając szyszek chmielowych zamiast ziela dziurawca. Dawki jak wyżej.
Zioła rozkurczowe – Mieszamy równe ilości rozdrobnionych korzeni kozłka, szyszek chmielowych, ziela macierzanki, owoców kopru włoskiego i ziela dziurawca. Zalewamy 1.5 – 2 łyżki ziół w termosie dwoma szklankami wrzącej wody i po zamknięciu odstawiamy na 1 godzinę. Pijemy pół szklanki trzy razy dziennie po posiłku w nerwicy wegetatywnej z zaburzeniami żołądkowo – jelitowymi. Jeżeli objawami nerwicy są zaburzenia sercowo – naczyniowe, to zamiast ziela macierzanki dodajemy taką samą ilość mieszaniny kwiatów głogu i owoców głogu. Dalej postępujemy jak poprzednio.
Zioła sedatywne – Mieszamy równe ilości rozdrobnionego korzenia kozłka, ziela serdecznika, liści mięty, liści szałwii oraz liści melisy. Zalewamy 1.5 łyżki ziół w termosie dwoma szklankami wrzącej wody. Zamykamy termos i zostawiamy na 1 godz. Pijemy 2/3 szklanki dwa razy dziennie po posiłkach w stanach pobudzenia nerwowego i bezsenności.
Nervosan – dwie łyżki ziół zalewamy dwoma szklankami wrzącej wody, nakrywamy i postawiamy nad parą na 20 minut. Odstawiamy na 10 minut i przecedzamy do termosu. Pijemy po 2/3 szklanki po śniadaniu i wieczorem na godzinę przed snem w stanach pobudzenia nerwowego i bezsenności.
Plantival – Płyn i drażetki mające w swym składzie wyciągi z 4 ziół. Używa się w stanach nerwicowych i napięcia nerwowego. Płyn 3 razy dziennie po 20 kropli na cukier lub wodę, bądź 1 – 2 drażetki 2 – 3 razy dziennie.
Valmane – Drażetki zawierające mieszaninę walepotriatów. Używa się w celu regulowania psychicznych i ruchowych zaburzeń nerwowych, przede wszystkim u dzieci i osób starszych. Dawki 1 – 2 drażetki trzy razy dziennie w ciągu 3 – 4 tygodni. Dzieciom stosownie mniej.
Źródło: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie – Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski
Ten artykuł znaleziono w wyszukiwarce Google m.in. poprzez poniższe frazy kluczowe:
- klacze kozlka lekarskiego
- kozik lekarski klacza sok
- intractum valeriane
- korzeń kozłka olejek
- kozlek lekarski na padaczke czesciowa
- lek z kłącza kozłka
- nalewka z kozłka metoda
- nalewka z kwiatu kozłka lekarskiego
- nalewka z kłącza kozłka lekarskiego
- wino z kozlka lekarskiego
